Katarina Ivanović (Vesprem, 15. maj 1811 – Stolni Beograd, 22. septembar 1882) bila je jedna od prvih srpskih slikarki i jedna od tri slikarke (pored Mine Karadžić i Poleksije Todorović) koje su stvarale u Srbiji u 19. veku. Rođena je u porodici srpskog trgovca u Vespremu, u delu Austrijskog carstva. Roditelji su joj bili Lazar – mesni trgovac i Marija, a zahvaljujući njihovoj pažnji i odgajanju Katarina je razvila želju i težnju za obrazovanjem i stvaralaštvom. Sa jedanaest godina već je znala dva strana jezika.

Detinjstvo i obrazovanje

Detinjstvo je provela u maloj srpskoj zajednici, u Stolnom Beogradu, koji se nalazi u današnjoj Mađarskoj.  Talenat je pokazivala od detinjstva, a slikarstvo je počela da uči zahvaljući trgovcu Đorđu Stankoviću, i to u Pešti u ateljeu Jožefa Peškog i Revaja. Kasnije je njen dar za likovnu umetnost i slikarstvo zapao za oko i mađarskoj grofici Čaki, poznatoj mecenarki umetnosti, koja joj je omogućila da se dalje obrazuje u Beču, u Umetničkoj akademiji, gde je ženama bio ograničen pristup u određenom trenutku. Privatno se dodatno likovno obrazovala i kod bečkog slikara Valdmilera. Potom se usavršavala na Akademiji u Minhenu, gde je studirala skoro dve godine (1845 – 1846) istorijsko slikarstvo. 

Uspešni počeci umetničke karijere

Katarina je postala priznata umetnica sa svojih dvadeset pet godina. Bila je izuzetno hvaljena i poštovana od samog početka, a štampa u Pešti izveštavala je o njoj sa posebnom pažnjom, osvrćući se na autoportret koji je naslikala 1836. godine u Beču. Autoportet je izložen godinu dana kasnije na bečkoj Akademiji gde je odmah postao primećen.

Ovaj autoportret prikazuje mladu, moderno obučenu ženu sa uredno nameštenom frizurom za to doba, koja samouvereno gleda u posmatrača i sebe predstavlja svetu. Istoričari smatraju da je Katarina iskazala svest o sebi kao umetnici, ali i pokazala neku novu Srbiju, daleko od orijentalnog uticaja pod kojim je bila vekovima. Katarina se u Beču družila sa Srbima okupljenim oko Vuka Karadžića, pa i uticaj „bečkih“ Srba, njihov nacionalni zarazni naboj treba razumeti kao nastojanje i kulturnog približavanja Evropi. Pored čuvenog autoporteta, tokom studija u Beču, naslikala je „Srpskog Omira“ (Homera) – slepog starca guslara koga slušaju dva Srbina i jedna Srpkinja.

Srpska nacionalna heroina

Katarina Ivanović je proglašenjem srpske nacionalne heroine uslovila njen dalji život i nastavak karijere. Okrenula se stvaranju istorijskih likovnih dela. 

Rezultat ličnih želja i društvenih očekivanja bila je slika „Osvajanje Beograda 1806.“, koja je bila i prva slika istorijske kompozicije koju je naslikala jedna žena Srpkinja. U fokusu slike, koja predstavlja scenu haotičnog oslobođenja prestonice nalazi se Uzun Mirko Apostolović, zapovednik vojni u Prvom i Drugom srpskom ustanku, jedan od oslobodilaca Beograda, koji je sa svojom četom kroz Sava-kapiju ušetao u Beograd Turcima iza leđa. Oko Uzun Mirka naslikan je veliki broj likova, što branilaca, što Turaka. Među njima se izdvaja lik žene koja poteže oružje, što je sigurno i prvi prikaz žene borca u srpskom slikarstvu. Prva verzija slike nije sačuvana, ali je Ivanovićeva 20 godina kasnije naslikala još jednu verziju. Zanimljivo je da je ovo jedina slika u njenom likovnom opusu koja predstavlja prikaz istorijske scene.

Katarina Ivanović i Sima Milutinović Sarajlija

Na poziv Beograda, 1846. godine dolazi u Srbiju, gde ostaje godinu dana, boraveći kod Sime Milutinovića Sarajlije, pesnika i učitelja Petra II Petrovića Njegoša. Oduševljen njenom lepotom i intelektom, Sarajlija još 1837. godine Katarini Ivanović kao „čestitoj i nadobičnoj ljubiteljki krasnoga znanja“ posvećuje spev „Trojesestarstvo“.

Izvesno je da su prijateljstvo, a možda i simpatije bile obostrane. Katarina se pojavila i u spisku pretplatnika Sarajlijine knjige o istoriji Srbije, 1837. godine kao portretista. Tokom boravka u Siminom domu, Katarina slika Sarajlijin portret, koji kritičari svrstavaju u red najuspešnijih. Povezanost između Katarine i Sime je ostala misterija, ali uprkos tome što se nije udavala, bila je odana umetnosti, a mnogi razlog vide i u njenoj velikoj, gotovo otvorenoj naklonosti prema dve decenije starijem Simi Milutinoviću.

Istorijski doprinos umetnosti

Zvanično prva srpska slikarka, Katarina Ivanović je uglavnom slikala portrete, istorijske žanr-kompozicije, a s posebnim uspehom je uspela da likovno predstavi mrtvu prirodu. Među njenim najpoznatijim delima spadaju sledeće slike: Autoportret (1836), Portret mladog muškarca (1837), Grožđe s korpom (1838), Srpski Homer (crtež 1839), Portret Sime Milutinovića Sarajlije (1840), Italijanski vinogradar (1842). Posle 1846. godine Portret kneginje Perside Karađorđević, Portret vojvode Stevana Knićanina, Deca Pavla Stanišića, Beograđanka, Mladi Danić, Dečak sa sokolom, kao i mnoga druga. Za svog života naslikala je ukupno 38 slika.

“Bila je prva žena koja je uradila portret druge žene sa ovih prostora, prva žena koja je uradila mrtvu prirodu, prva koja je tokom života bila adekvatno vrednovana, još je za života opredelila svoju zaostavštinu, darovala Narodnom muzeju i znajući svoj narod opredila i novac za čuvanje te zaostavštine.”

1876. godine postala je počasni član Srpskog učenog društva, i time je postala prva žena akademik u srpskom narodu. Preminula je u Stolnom Beogradu 22. septembra 1882. godine. Na inicijativu Društva prijatelja Narodnog muzeja, njeni posmrtni ostaci su 1967. godine preneti u Beograd i sahranjeni u Aleji narodnih heroja na Novom groblju.

Katarina Ivanović je većinu zbirke svojih dela među kojima su i “Autoporteret”, “Umetnica u ateljeu”, “Osvajanje Beograda”, “Italijanski vinogradar”, zaveštala Narodnom muzeju u Beogradu, kao i Galeriji Matice Srpske u Novom Sadu. U ovom trenutku njeni radovi nisu u stalnim postavkama ove dve institucije, ali se mogu pronaći u navedenom elektronskom katalogu izložbe Galerije Matice Srpske brojem 183.

Pročitajte i: Nadežda Petrović: Jedina žena čiji lik krasi srpsku novčanicu

Autor: Aleksandra Petković
Dodatni izvor: sr.wikipedia.org, telegraf.rs, Narodni muzej u Beogradu i Galerija Matice Srpske u Novom Sadu